Introductie
De verlichting in de breedste zin is de vooruitgang van de gedachten en de rede en het heeft altijd als doel gehad om de mensheid te bevrijden van angst en om de mensheid meester te maken in deze wereld. Dat wil zeggen dat wij als mensheid domineren over de natuur, maar daarbij komt helaas ook kijken dat mensen andere mensen gaan domineren.
Het verlichtingsdenken werd binnen de verlichtingstraditie beschouwd als een oppositie en tegenkracht ten opzichte van de mythe. Dit was een oppositie die de autoriteit van het betere argument tegenover de autoritaire normativiteit van de mythe stelt. Het was een tegenkracht, omdat de inzichten van het verlichte denken de opvattingen van collectieve mythische machten kan breken. Het belangrijkste instrument van de verlichtingstraditie is de rede. Adorno en Horkheimer willen laten zien dat de rede verdreven is uit moraliteit en wet. Dit is zo omdat alle normatieve standaarden hun betekenis hebben verloren voor de laatst overgebleven autoriteit, namelijk de wetenschap. Ik wil aan de hand van wat Adorno en Horkheimer over dit onderwerp geschreven hebben, graag stellen dat verlichting zorgt voor een schijn van vrijheid en dat het hoop op nieuwe dingen afneemt van de mensheid. Ik ga dit laten zien door te beargumenteren dat de verlichting juist voor onzekerheid en onwetendheid zorgt en dat het eigenlijk het tegenovergestelde doet van wat het ons belooft. Ook zal ik spreken over hoe de verlichting kennis afbakent en onze vrijheid afneemt.
Wetenschap en mythe
Doordat de laatst overgebleven autoriteit wetenschap is, komen we in een tijdperk waarin logica een grote rol speelt in ons begrip van de waarheid. De mythes spelen geen rol meer en daarom waren in het verlichtingsdenken zaken eindelijk onder controle, zonder illusies, immanente krachten of onbekende eigenschappen. Alles dient calculeerbaar of nuttig te zijn en wanneer dit niet het geval is dan moet er met achterdocht naar gekeken worden. De verlichting laat geen ruimte meer over voor een enkele mythe en wordt daardoor totalitair.
Mythe wordt nu verlichting en de natuur is slechts een object. De mens wil meer macht krijgen over de natuur maar vervreemdt zich alleen maar meer van waar de macht zich over uitstrekt. Verlichting komt in dezelfde relatie te staan als een dictator tot zijn subjecten. Hij kent ze zo goed dat hij ze kan manipuleren.
Dit is erg bijzonder, omdat het verlichtingsdenken juist naar voren kwam om ons te bevrijden van angst en om de mens meester te maken in deze wereld. Echter lijkt het nu dat wij ons product tot meester hebben gemaakt. Wanneer zij die leiding hebben over de verlichting ons weten te manipuleren, geven wij eerder een deel van onze vrijheid af en zouden wij juist meer angst moeten hebben dan dat wij onszelf bevrijden van angst. Op het moment dat een ander ons kan manipuleren en dingen kan laten doen waar wij ons misschien niet van bewust zijn. Dan geeft dit erg veel onzekerheid over wat komen gaat, wat voor veel mensen hun grootste angst is.
Logische verklaarbaarheid
Een ander punt waar ik op gestuit ben wat duidt op een bevordering van de angst voor het onbekende, is de uitsluiting van mogelijke antwoorden op moeilijk verklaarbare vragen. Dit heeft te maken met de dualisering van de werkelijkheid in uiting en essentie. Voorheen was er iets genaamd mana. Dit was de bewegende kracht achter het leven en eigenlijk achter alles in de wereld. Dit zou zorgen voor het leven achter elk wezen en achter elk fenomeen in de natuur. Ook zou dit de verklaring geven over waarom en hoe onze ziel en ons lichaam met elkaar leven. Echter is het mana concept verworpen, omdat het niet logisch verklaarbaar is en dus tot mythe behoort.
Waar ik met dit punt heen wil is dat er een antwoord was voor onze levensbeweging, maar dat dit omwille van het verlichtingsdenken verworpen is, waardoor wij ons weer in een staat van onwetendheid over dit vraagstuk bevinden. Mana had de oorzaak kunnen zijn voor onze levensbeweging, net zoals God de oorzaak achter onze levensbeweging had kunnen zijn. Echter zijn mana en God beiden verworpen als mythe en is het aan de wetenschap om deze dingen te verklaren. Echter zit er geen logica achter wat het leven in deze wereld beweegt. Ook zit er geen logica achter wat onze ziel is of wat onze gedachten drijft. De mogelijke antwoorden tot deze vragen zijn met de verlichting verworpen, omdat alles logisch moet zijn. Echter zijn er geen nieuwe antwoorden vanuit de wetenschap gekomen die dit soort fenomenen kunnen verklaren. Hierdoor laten we vragen openstaan en zorgen we voor onwetendheid, wat voor angst bij mensen kan zorgen. Wederom voert de verlichting zijn taak van bevrijding van angst niet uit en zorgt het juist voor het tegenovergestelde.
God en mana kunnen als twee bijgelovige onderwerpen worden gezien, maar desalniettemin is niet alles in de natuur te verklaren met logica, zoals bijvoorbeeld zwaartekracht. Wij begrijpen wat zwaartekracht is, want wij zien het fenomeen in de natuur. Ook hebben wij door middel van de wetenschap en het gebruik van logica kunnen formuleren hoe zwaartekracht werkt en het mogelijk gemaakt om zwaartekracht te voorspellen. Toch is het in mijn opinie nog niet logisch waarom zwaartekracht bestaat en wat het nu daadwerkelijk is. Wat zorgt ervoor dat een grote massa een kleinere massa kan aantrekken zonder direct contact te hebben? Een groot persoon kan toch ook geen klein persoon naar zich toe trekken zonder het gebruik van zijn fysieke kracht?
Afbakening van kennis en ervaringen
Een ander argument voor mijn stelling komt van het feit dat de verlichting wordt gezien als een immanent principe. De verklaring waarbij iedere gebeurtenis zich herhaalt, wat de verlichting gebruikt tegen mythische verbeelding, is de mythe zelf. De dorre wijsheid die stelt dat er niks nieuws meer komen gaat, omdat alle stappen in deze wereld al gemaakt zijn, alle gedachten al gedacht zijn, alle plekken al bezocht zijn enzovoort, produceert enkel de fantasierijke stelling die het probeert af te wijzen. Daarnaast is alles wat anders kan zijn hetzelfde gemaakt in de verlichting en dat is het uiteindelijke vonnis welke de grenzen zet tot de mogelijke ervaringen.
Het enige wat de verlichting met dit soort stellingen bereikt is het afbreken van hoop bij de mensheid. Ze laten duidelijk merken dat alles wat er nu is, slechts dat is wat er is en dat er mogelijk niks nieuws meer komen gaat. Daarnaast geven ze eigenlijk weinig mogelijkheid tot nieuwe ervaringen, omdat alles hetzelfde gemaakt is. Dit is naar mijn mening erg tegenstrijdig, omdat er juist met het gebruik van logica nieuwe wijsheden kunnen komen en verkeerde wijsheden verworpen kunnen worden. Daarnaast kan men juist door verder te kijken dan wat er al is in de wereld, nieuwe plekken en ideeën vinden, ongeacht de begrenzingen die er worden gesteld. Anders kan men net zo goed stellen dat alle werkelijke geschiedenis en alle mogelijke toekomsten mythe zijn, omdat het allemaal gelijk staat aan elkaar en we er toch niks nieuws over kunnen ontdekken. Ook deze afbakening is niet alleen een afbakening van ervaringen en waarheid, maar ook een afbakening van individuele vrijheid en hoop.
Individualiteit in een gecontroleerde maatschappij
Een positief ding is dat mensen tot individu gemaakt worden tijdens de verlichting. Ieder mens is voorzien van zijn of haar eigen zelf, welke anders is dan alle anderen. Echter zorgde deze vrijheid voor een zekere sociale dwang, waardoor iedereen weer hetzelfde werd en het toch als iets negatiefs eindigde. Daarnaast bestond de eenheid van het gemanipuleerde collectief uit de ontkenning van elk individu en uit de minachting die wordt uitgegoten over het type samenleving dat mensen tot individuen zou kunnen maken.
Wat hier gebeurt, is dat wij wederom een schijnbare vrijheid krijgen over onszelf. Die door middel van manipulatie van de bevolking verwordt tot een sociale druk, die ons allen wederom minder vrijheid en hoop biedt.
Onze vrijheid verwordt daarnaast steeds meer tot schijn, hoe meer wij de natuur proberen te domineren. Niet alleen zorgt deze dominantie over natuur voor de vervreemding van de mens van de natuur, maar ook zorgt het voor vervreemding van mensen onderling. Inclusief de vervreemding van de relatie die individuen met zichzelf hebben, zij objectificeren namelijk hun eigen geest. Wij verliezen de vrijheid over onszelf en onze eigen geest, omdat wij onszelf tot object maken. Wij verworden tot een van de velen en zien onszelf als de arbeid die wij verrichten en niet meer als de mensen die wij zijn. Wij kennen onszelf niet meer anders dan als werktuig in plaats van mens, gedomineerd en gemanipuleerd door hen die boven ons staan.
Dit wordt ook later in de tekst nog herhaald. De regressie van de bevolking ligt in hun onkunde om te kunnen horen wat nog niet gehoord is en aan te raken wat nog niet aangeraakt is. Echter kan dit natuurlijk ook een gevolg zijn van de eerdergenoemde zaak, waarbij de verlichting stelt dat er niets nieuws te ontdekken valt. Door de bemiddeling van de totale samenleving, die alle relaties en impulsen omvat, worden mensen precies gedirigeerd naar wat de individualiteit van de mens afkeurt. Ze worden gemaakt tot enkel een voorbeeld van de mensheid, identiek tot ieder ander mens door de isolatie in een verplichte gecontroleerde maatschappij.
Conclusie
Het verlichtingsdenken heeft met de boodschap van het bevrijden van de mens van angst veel meer gebracht dan dat het als doel liet zien. De beweging is veranderd in een beweging voor de mens tegen de natuur, naar een beweging die zich ook over de mensen zelf strekt. De beweging stimuleert het denken maar begrenst en belemmert deze wel. Ook zorgt de beweging voor onnodige angst voor het onbekende en lijkt het op sommige aspecten zelfs hoop af te breken. De verlichting lijkt op deze manier een aanleiding te zijn geweest voor het kapitalisme en het lijkt dat wij op het moment nog steeds met een aantal van de eerder genoemde negatieve aspecten hebben te kampen.