Mens en dier
In mijn onderzoek wil ik graag het mogelijke verschil tussen mens en dier aankaarten en hierover discussiëren. Volgens veel oude filosofen onderscheidt de mens zich namelijk van dieren door ons vermogen om te denken. Dit is al te zien bij de oud Griekse filosoof Aristoteles, die stelde dat de ratio hetgeen was dat de mens zich deed onderscheiden van dieren. Echter bleven gedurende de geschiedenis vele filosofen de superioriteit van mensen door rationaliteit benadrukken, denk bijvoorbeeld aan de oude stoïcijnen, Augustinus, Thomas van Aquino, Descartes en Kant. Dit zijn filosofen van verschillende tijdsperioden die allemaal de rationaliteit van dieren ontkennen en daarmee de superioriteit van de mens benadrukken.
Gedurende het vak Philosophy of Mind aan de Universiteit Leiden is de interesse naar cognitiviteit bij mij gewekt. Wij spraken in dit vak veel over het menselijk denken en hoe wij ons denken kunnen overbrengen in computers. Vanuit deze interesse begon ik na te denken over hoe wij het menselijk denken terug kunnen zien in de manier waarop dieren denken, als zij dan al het vermogen hebben om te denken.
Hierbij stel ik mij de vraag hoe ik dit kan doen zonder dat ik mezelf schuldig maak aan antropomorfisme. Dit is het toekennen van menselijke eigenschappen aan niet-menselijke wezens, zonder dat zij over deze eigenschappen beschikken.
Ik zal dus redeneren waarom ik geloof dat dieren zowel rationaliteit als cognitie bezitten en waarom zij dus dichter bij mensen staan dan dat de filosofische traditie ons vertelt. Ik zal rationaliteit gebruiken in de algemene zin, namelijk het consistent handelen op basis van de rede, ofwel op basis van het denkvermogen. De cognitie, ook wel het kenvermogen, is het verwerven van kennis door waarneming en het verwerken van de daarmee opgedane kennis door het denken.
Ik kan dus stellen dat dieren kunnen handelen op basis van hun denkvermogen en dat dieren waarnemingen en informatie kunnen verwerken door gebruik te maken van hun denken. Hierin verschillen dieren dus in mijn hypothese niet van de mens. Ik ga dit aantonen aan de hand van de communicatie tussen dieren onderling en door een uitgebreider voorbeeld te geven over communicatie van dier tot mens. Hierin bespreek ik verschillende gedachteprocessen zoals herinneren, reageren en emoties. Ik wil ook graag ingaan op de politieke aspecten die men terugziet bij verschillende groepen dieren en de denkprocessen die hierbij een rol spelen.
Communicatie
Een van de dingen die de mens zo ver heeft gebracht als waar wij ons nu bevinden in de evolutie is communicatie. Wij zijn zo ver doorgegroeid in onze communicatieve vaardigheden, omdat wij altijd in groepen hebben geleefd en het dus noodzakelijk was om te communiceren voor onze overleving. Denk bijvoorbeeld aan het hergroeperen om te intimideren, elkaar laten weten of iets giftig is of niet, competitiviteit te uiten en uiteindelijk was communicatie noodzakelijk om alle opgedane kennis van generatie tot generatie door te geven. Communicatie komt bij de mens voornamelijk voor in taal, houding, gebaren en zelfs gezichtsuitdrukkingen. Dit zijn bepaalde uitingen die een ander kan waarnemen en aan de hand van zijn ervaring en cognitie kan verwerken om tot een reactie te komen. Bij dieren komt dit natuurlijk ook voor, al dan niet zo specifiek en uitgebreid als de mens zijn communicatieve vaardigheden heeft ontwikkeld.
Bij dieren komt communicatie overigens wel in veel verschillende vormen voor. Denk bijvoorbeeld aan de communicatie door middel van geluiden tussen zeezoogdieren en tussen veel landzoogdieren zoals hond- en katachtigen, maar ook aan amfibieën zoals kikkers en insecten zoals krekels die ook geluid maken om te communiceren.
Wat dieren ook gebruiken als communicatie zijn geuren, dit zie je bij landzoogdieren in de vorm van territorium afbakening en bij insecten die feromonen afgeven. Planten vangen deze feromonen op, maar dat is weer een hele andere tak van gedachten.
Ook kleur is een belangrijk communicatiemiddel onder veel reptielen en sommige vissen. Daarnaast zijn er signalen zoals deze voorkomen bij een paringsdans. De bijendans bijvoorbeeld, waarbij een bij door middel van het maken van cirkelvormige en lineaire bewegingen haar soortgenoten kan laten weten in welke richting en op welke afstand het voedsel zich bevindt. Daarnaast heb je nog communicatie op basis van tast, dit komt voor bij mollen die gebruik maken van hypersone geluiden die voor lichte trillingen zorgen in de grond of bij schaatsenrijders die trillingen op het wateroppervlak veroorzaken.
Echter zijn dit allemaal vormen van communicatie waar wij als mensen helaas geen of weinig informatie uit kunnen halen. Wat al deze verschillende talen gemeenschappelijk hebben, is dat zij wel allemaal verwijzen naar dingen in de wereld, ongeacht de vorm van communicatie die gebruikt wordt. Dit is een vrij essentieel gegeven voor mijn onderzoek, want dit betekent dus dat dieren naar dezelfde dingen verwijzen als dat wij mensen doen en dat er dus communicatie mogelijk is tussen mens en dier.
In de volgende voorbeelden zal dit ook zeer duidelijk naar voren komen, ik ga het namelijk hebben over de gorilla’s Koko en Michael. Dr. Francine Patterson is een onderzoekster en gorilla verzorgster en heeft voor decennia lang onderzoek gedaan naar haar twee gorilla’s genaamd Michael en Koko. Patterson heeft Koko gebarentaal aangeleerd en Koko heeft dit ook aan Michael geleerd. Hierdoor krijg je dus een scenario van mogelijke communicatie tussen dier en mens door middel van een gemeenschappelijke taal, namelijk gebarentaal.
Patterson heeft Koko gebarentaal geleerd toen Koko slechts één jaar oud was, zij kon toen zo’n duizend woorden spreken in de aangepaste Amerikaanse gebarentaal. Er zijn meerdere onderzoeken geweest waarin onderzoekers gebarentaal probeerden te leren aan dieren, maar geen enkele was zo succesvol als dit specifieke onderzoek.
De reden dat ik dit voorbeeld aankaart is, omdat Michael en Koko beiden cognitiviteit en rationaliteit laten zien in de conversaties die zij voeren. Zo bestaat er een video waarin Michael gedetailleerd in gebarentaal vertelt over hoe zijn moeder was vermoord door stropers, voordat hij werd opgenomen. Hieruit blijkt dus dat hij waarnemingen kan onthouden en verwerken en deze daarnaast op latere momenten kan reproduceren en doorcommuniceren. Hiermee is eigenlijk al aangetoond dat de mens niet de enige is die over cognitie beschikt. Ik tel dit wel als argument voor cognitie en bijvoorbeeld een bij die reageert op voedsel en een bijendans doet voor zijn soortgenoot niet, omdat de actie van de bij slechts een reactie is op een prikkel. Dit ligt dus in de intentionaliteit van de handeling en de gedachtegang. Ik zie de reactie van de bij op het voedsel eerder als instinct of zoals mechanische informatieverwerking in een computer voorkomt. Er komt een bepaalde input waarvan verwacht wordt dat er een corresponderende output aan te pas komt. De bij presenteert enkel de richting en de afstand, waarop de bijen hun reactie precies correspondeert met de presentatie van de dansende bij. Zij zullen in die bepaalde richting die bepaalde afstand afleggen, zij doen het wel maar ze begrijpen het niet. Zover wij weten natuurlijk. Het is dus slechts een symbolische presentatie zonder intentionaliteit, dat wilt zeggen een presentatie die alleen voorkomt als teken voor de anderen.
In dit voorbeeld van Michael die zijn verhaal vertelt, wordt er informatie gegeven die informatief is naar een ander en niet noodzakelijk doelt als teken voor handelen. Ook uit Michael deze informatie zoals hij deze zelf heeft opgevat, door er nu over te spreken als een herinnering. Daarnaast kun je zelfs zeggen dat Michael zijn herinneringen vanuit aap-taal naar gebarentaal heeft vertaald om zijn gedachten te kunnen delen, wat ook een intentioneel denkproces is. Het gaat voor Michael om de betekenis van de content en niet waar het over gaat of waar het voor bedoeld is, dit maakt het intentioneel.
Een ander argument, waarvoor ik Koko als voorbeeld zal gebruiken, zal ik geven om aan te tonen dat apen ook handelen op basis van hun denkvermogen. In het onderzoek komt namelijk naar voren dat Koko sterke emotionele connecties kan leggen met anderen. Dit kun je natuurlijk al zien aan de manier waarop zij met haar verzorger omgaat en aan de manier waarop zij haar beste vriend Michael gebarentaal heeft aangeleerd. Ik wil ook wijzen op de band die zij met haar kitten had. Zij heeft namelijk een kitten gehad waarvoor zij heeft gezorgd alsof het haar eigen kind was. Ook was ze verdrietig bij het plotselinge overlijden van de kitten. Dit is een band die niet van nature ontstaat zoals een ouder-kindband ontstaat na de geboorte. Dit is een ouder-kindband tussen verschillende soorten, zoals wij dit ook bij mensen terugzien in hoe zij voor hun huisdieren zorgen.
Ook schijnt Koko enorm fan te zijn geweest van Robin Williams zijn films en kon zij toen ze hem ontmoette de connectie leggen tussen de man Robin Williams die voor haar stond en de man die zij verschillende rollen heeft zien spelen op haar televisiescherm. Echter is Robin Williams recent overleden, waarover Koko vervolgens erg verdrietig is geweest. Deze sociale vaardigheden duiden erop dat zij verschillende denkprocessen bezit die overeenkomen met het denken van de mens. Zij ziet namelijk dingen niet alleen zoals ze zich aan haar presenteren, maar ziet dat dingen daarnaast een diepere wezenlijke kern hebben. Zij hecht hierdoor waarde aan personen, dieren en objecten. Waarde hechten, banden leggen en verdrietig zijn, zijn handelingen die voortkomen uit denkprocessen. Daarom beschikt de gorilla Koko dus over rationaliteit.
Men kan hier natuurlijk tegen inbrengen dat het aanleren van gebarentaal het aanleren van antropomorfische eigenschappen kan zijn en dat emoties en verdriet toekennen aan dieren ook antropomorfisme is. Echter is het aanleren van gebarentaal een mogelijkheid om de verwerking van gedachten en herinneringen van een dier in onze eigen taal te kunnen verstaan en begrijpen. Dit is nodig, omdat veel dieren hun stembanden, als ze die al hebben, niet zover hebben ontwikkeld dat zij door de mens gesproken klanken, laat staan talen kunnen produceren. Koko kan bijvoorbeeld wel redelijk veel woorden in het Engels verstaan, maar kan geen Engels spreken. Daarnaast kennen wij de emotie niet toe aan de gorilla’s, maar nemen wij hun communicatie waar en verwerken wij dit. De gorilla communiceert in dit voorbeeld zelf haar gemoedstoestand door en kiest hier ook zelf voor door intentioneel de gebaren van verdriet te uiten. Het gaat hier niet zo zeer om de communicatie van dieren, want dit was natuurlijk al bekend. Het gaat om de achterliggende denkprocessen die zich in deze vorm van communicatie manifesteren.
Een derde voorbeeld ligt in de natuur en conventie van de mens in politiek en hoe dit ook veel voorkomt in het dierenrijk. Enkele politieke situaties binnen het dierenrijk die ik hiervoor wil noemen zijn de alfa’s die bij veel zoogdieren gelijk staan aan een soeverein of leider zoals wij die in ons menselijke politieke beeld hebben. Daarnaast zal ik laten zien hoe dit ook in het insectenrijk voorkomt, bij bijvoorbeeld de mieren en bijen die hun monarchische samenleving laten leiden door een koningin.
Hobbes spreekt in zijn Leviathan over een natuurlijke staat van conflict tussen de mensen in de wereld. Waarin mensen elkaars vijanden zijn, omdat er nou eenmaal schaarste is en er competitiviteit speelt op basis van overleving. Volgens Hobbes zou het dus om deze natuurlijke staat van conflict te overkomen rationeel zijn om een soeverein aan te wijzen die het volk één houdt, omdat men een staat van conflict niet kan willen. Deze bondige samenvatting van de theorie is genoeg om mijn punt in dit geval duidelijk te maken. Verdere uitleg van Hobbes’ zijn theorie zal niet noodzakelijk zijn.
Mijn punt is dat dieren rationaliteit vertonen door het kiezen en volgen van een leider en door in een georganiseerde samenleving te leven. Zij vertonen natuurlijk alleen deze rationaliteit als het gunstig is voor de soort om in een georganiseerde samenleving te leven. Voor een tijger is het natuurlijk gunstiger om alleen te leven, omdat de kans dat hij dan gezien wordt kleiner is. Voor een gazelle is het samenleven juist essentieel voor de overleving van de soort, omdat zij als groep een grotere overlevingskans hebben.
Een argument tegen al mijn argumenten zou zijn dat dieren in geen enkel opzicht in de buurt komen van de manier waarop mensen denken, hoe wij communiceren en hoe wij bepaalde problemen kunnen oplossen. Koko kan bijvoorbeeld geen wiskundige formules oplossen met gebarentaal alleen. Toch zijn er bijvoorbeeld honden die wanneer zij dorst hebben naar hun waterbak gaan blaffen. Dit is in principe ook een vorm van communicatief probleemoplossend handelen.
Echter is dit argument niet helemaal eerlijk tegenover de dieren, wij als mensen zijn al een hele lange tijd dominant over deze wereld. Wij leven in gigantische groepen verspreid over de hele wereld en hebben hierdoor de mogelijkheid gecreëerd om informatie van over de hele wereld te gebruiken om progressie te creëren. Dit allemaal heeft de mens miljoenen jaren gekost. Dieren daarentegen hebben al deze tijd een plek onder de mens gehad, waardoor zij mogelijk niet hebben kunnen volgroeien tot hun volledige potentieel. Men ziet bij Michael dat een gorilla in zijn eerste levensjaar al evenveel woorden in gebarentaal kan uiten als dat een menselijk kind op zijn derde kan spreken. Ons succes belemmert mogelijk dat van andere dieren, want als wij de dieren zouden helpen hun cognitieve en rationele functies beter en meer toe te passen, zouden zij dit schijnbaar gemakkelijk kunnen. Ook dit geldt niet alleen voor gorilla’s, maar dit zie je ook bij het aanleren van trucjes, het conditioneren van dieren in onderzoeken en bij bijvoorbeeld het trainen van blindengeleidehonden.
Conclusie
Hieruit concludeer ik dat een groot deel van de dieren beschikt over rationaliteit en cognitie. Zij kunnen hun waarnemingen verwerken en handelen vanuit rationaliteit. Dieren zijn ook in staat om hun verlangens en gevoelens over te dragen naar elkaar en naar mensen mits zij beschikken over een gemeenschappelijke taal. Ook kan ik stellen dat er dieren zijn die beschikken over cognitie, omdat er dieren zijn die inzien dat dingen naast wat ze presenteren, ook een wezenlijke kern hebben. Aan de hand van de politieke vormen die sommige samenlevingen in het dierenrijk innemen kan ik ook stellen dat dieren in staat zijn hun rationaliteit en cognitie toe te passen op hun leven. Ik kan helaas niet bevestigen dat dit voor alle diersoorten geldt.
Echter is dit natuurlijk allemaal in mindere mate dan de mens, maar de mens onderscheidt zich niet noodzakelijk van dieren op dit gebied. De mens is enkel verder ontwikkeld in zijn rationaliteit en cognitie door hoe de historische omstandigheden zich hebben afgespeeld.
Dieren kunnen dus handelen op basis van hun denkvermogen en dieren kunnen ook waargenomen kennis en informatie verwerken door gebruik te maken van hun denken en verschillen daarin dus niet van de mens.
Bibliografie
Berns, Laurence. “Rational Animal-Political Animal: Nature and Convention in Human Speech and Politics *.” The Review of Politics 38, no. 2 (1976): 177-89.
Morin, Roc. “A Conversation With Koko the Gorilla” (2015).
Malone, J.P. “Michael’s story” [YouTube] geraadpleegt op https://www.youtube.com/watch?v=hfNc3IjDrGU
Brentano F., 1984 [1911,1973], Psychology from an Empirical Standpoint. London: Routledge and Kegan Paul.
Dukas, Reuven. “Evolutionary Biology of Animal Cognition.” Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 35 (2004): 347-74.
Johnstone Rufus A., Multiple displays in animal communication: ‘backup signals’ and ‘multiple messages.’ (1996).
Burgess, Glenn. “Leviathan: Thomas Hobbes, Ed. Richard Tuck, Cambridge Texts in the History of Political Thought (Cambridge University Press, 1991).
Searle, J. (1980). Minds, brains, and programs. Behavioral and Brain Sciences, 3(3), 417-424.
Bakker, Onno. “De bijendans ontsluierd.” Bijenhouden (2005): 291-292.
David. “Koko the Gorilla Cries Over the Loss of a Kitten” [YouTube]